Theo tiếng Tày, bánh Gio được gọi là “Pẻng đấng”, hay bánh “Lẳng”, là loại bánh không nhân, được làm từ Gạo nếp và nước lọc từ bột tro mịn. Sự khác biệt giữa bánh gio so với các loại bánh khác có thể nói đến từ chính nguyên liệu làm bánh, nước tro chính là cái “hồn” để tạo hương vị bánh đượm nồng, ngai ngái đặc trưng. Bột tro làm bánh, mỗi vùng miền sẽ lựa chọn một loại cây khác nhau, riêng với dân tộc Tày Thanh Sơn nơi đây, bà con dùng bột tro cùng với nước ninh từ các loại thảo mộc lấy trên đồi rừng, đem lọc lắng lấy nước màu vàng nâu để ngâm Gạo nếp trong vài giờ, rồi vớt gạo ra để ráo. Lá gói bánh thì dùng lá chít và lá dong rừng, chọn những lá to, bánh tẻ, tước hết gân lá, đem luộc qua, lau khô. Cô Nguyễn Thị Nơi - Thôn Thanh Sơn, xã Thanh Thủy, huyện Vị Xuyên chia sẻ: “ Đây là một trong nhiều món bánh truyền thống của dân tộc Tày chúng tôi, đã được các cụ truyền lại cách làm và trở thành món ăn không thể thiếu vào mỗi dịp Lễ tết, cận Tết là các chị em họ hàng trong gia đình lại cùng tụ họp cùng làm những mẻ bánh thơm ngon rồi chia đều cho các gia đình cùng đón Tết. Để làm món bánh Gio này được ngon thì trước đó đã phải đi lên rừng, vườn đồi lựa chọn cây thuốc, thảo mộc tốt cho sức khỏe về đốt lấy tro hoặc ninh lấy nước để ngâm với gạo nếp. Nguyên liệu cũng khá đơn giản nhưng công đoạn chuẩn bị cũng cần sự tỷ mỷ và kinh nghiệm.”
Để làm được bánh Gio đạt chất lượng thơm ngon, hấp dẫn với hương vị riêng của mùi gạo nếp hòa quyện với chất liệu của các loại cây tự nhiên, người làm bánh ngoài thực hiện đúng công thức, còn cần sự khéo léo, tỉ mỉ mới có thể gói ra được những chiếc bánh đẹp mắt, đều nhau tắm tắp. Gạo nếp sau khi ráo nước, sẽ được pha thêm chút muối rồi gói vào lá chít, Gạo phải nằm gọn trong lòng chiếc lá, tản gạo thật đều, cuốn lá, nén chặt và bẻ mép hai đầu cho khít rồi lấy lạt mềm buộc lại. Bánh sẽ được gói thêm bên ngoài lớp lá dong để cho xanh và đẹp mắt hơn. Bánh sau khi gói xong, được đem luộc tầm 5, 6 tiếng với nước tro pha loãng là nhừ. Chị Nguyễn Thị Tấm - Thôn Thanh Sơn, xã Thanh Thuỷ, huyện Vị Xuyên cho biết: “ Ngay từ khi còn nhỏ đến nay đã làm mẹ, gia đình tôi vẫn luôn giữ được truyền thống làm các loại bánh đặc trưng của dân tộc để đón Tết. Trong đó, có món bánh Gio này, để gói được một chiếc bánh đẹp, đều nhau thì rất cần sự khéo léo của đôi bàn tay, cùng kinh nghiệm và cần nhất cho gạo vừa đủ, gói chặt tay, cuốn lạt phải đều không quá lỏng cũng không quá chặt thì chiếc bánh luộc thành phẩm mới có thể vừa ngon miệng lại rất đẹp mắt.”
Bánh Gio được cắt thành những khoanh tròn bằng dây lạt buộc bánh
Bánh gio là một trong những loại bánh truyền thống, không thể thiếu trong các nghi lễ của dân tộc Tày, trước kia chỉ được người dân làm vào các dịp lễ Tết, đem cúng đất trời, tổ tiên. Nhưng những năm gần đây, để đáp ứng nhu cầu của thị trường, món bánh này được nhiều hộ gia đình lựa chọn làm bán vào mỗi chợ phiên, ngày rằm, mồng 1 hàng tháng, vừa tạo thêm thu nhập, cũng là để giới thiệu món bánh đặc sản của địa phương cho người dân, du khách gần xa mỗi khi có dịp ghé thăm mảnh đất này. Chị Đặng Thị Hương – Khách mua bánh Gio đến từ thị trấn Vị Xuyên, huyện Vị Xuyên cho hay: “ Công tác trên địa bàn xã Thanh Thủy tôi được biết đồng bào dân tộc nơi đây có rất nhiều đặc sản ngon và đặc sắc, nhất là món bánh Gio chấm mật này rất hợp khẩu vị, lại dễ ăn, tôi thường mua của người dân để cúng Tổ tiên ngày rằm, mồng 1 và trong Tết này, tôi cũng mua về làm quà biếu gia đình, bạn bè cùng thưởng thức.”
Còn gì bằng khi trong Tết này, cả gia đình, bạn bè cùng quây quần để thưởng thức đĩa bánh Gio nóng hổi, vàng óng, thơm nức mới ra lò, chấm quyện cùng mật mía ngọt mát, để cùng tâm sự những chuyện vui, thành quả đã làm được trong năm cũ đã qua và những dự định, mong muốn cho một năm mới nhiều may mắn, lộc tài và bình an./.
